Początki Masonerii na ziemiach Polskich sięgają 1738 roku. Wtedy hr. Rutkowski założył w Dreźnie lożę „Trzech Orłów Białych”, która otworzyła swą filię w Warszawie w 1739 roku. Była to pierwsza loża masońska na terenie Rzeczpospolitej. Pierwszą Wielką Lożą na ziemi Polskiej została powołana przez Augusta Moszyńskiego, syna hrabiny Cosel w 1767 roku.
W latach 70 XVIII wieku na trenie Rzeczpospolitej powstały loże w rycie szkockim oraz francuskim. Król Stanisław August należał do loży „Pod trzema Helami”, z czym jego przynależność była trzymana w tajemnicy. Caryca Katarzyna, która śledziła poczynania w Polsce, nakazała powstanie w Warszawie lóż „Pod Gwiazdą Północą” oraz „Pod Tarczą Północna” do oby lóż należeli szpiedzy Katarzyny w Rzeczpospolitej.
4 marca 1784 roku powołano „Wielki Wschód Narodowy Polski”, do tej organizacji przystąpiło 13 lóż z Warszawy, Wilna, Poznania, Grodna, Dubina. Organizacje tworzył min. Król oraz zwolennicy reform. Ich działanie przyczyniło się do Sejmu Czteroletniego. Wraz z końcem Powstania Kościuszkowskiego kończy się etap lóż masońskich w wolnej Polsce.
Wraz z rozbiorami zanika życie lóż wolnomularskich na terenie Rzeczpospolitej. W zaborze pruskim loże poddane zostały kontroli oraz podlegały zwierzchnictwu lóż w Berlinie.
Po powstaniu Księstwa Warszawskiego powstaje Wielka Loża Kapitularna „Gwiazda Wschodnia” oraz „Wielki Wschód Narodowy” wielkim mistrzem był Ludwik Gutakowski prezes Rady Stanu Księstwa. Do wielkiego Wschodu należały:
- Gwiazda Wschodnia
- Bogini Eleuzis
- Świątynia Izis
- Tarcza Północna
- Bracia Polacy Zjednoczeni
- Świątynia Stałości na Wschodzie Warszawy
- Przesąd Zwycięzony na Wschodzie Krakowa
- Bracia Polacy
- Francuzi zjednoczeni na Wschodzie Poznania
- Hesperus na wschodzie Kalisza
- Wolnośc odzyskania na Wschodzie Lublina
- Krzyż Rycerski na wschodzie Bydgoszczy
- Jutrzenka Wschodząca na Wschodzie Radomia
Po okresie 1784-92 był to drugi okres świetności ruchu masońskiego na terenie Polski. Należeli do niego najwybitniejsi Polacy tacy jak książę Poniatowski (marszałek Francji), Potoccy, Sapiehowie, Tyszkiewiczowie, Lubieńscy, ministrowie oraz członkowie Rady Stanu, prócz nich należeli Ludwik Osiński (pisarz), Kazimierz Brodziński (pisarz), Kajetan Koźmian (pisarz). W 1812 roku przeprowadzono reformę zmierzająca do połączenia lóż masońskich w jedną narodową organizację, mogli do niej teraz należeć żydzi, protestanci. Do rytuału wprowadzono godła narodowe i język polski.
Po upadku Napoleona i powstaniu Królestwa Polskiego loże masońskie działały pod protekcją cara Aleksandra. W początkowym okresie Królestwa Car przychylnie patrzy na działalność lóż.
Powstaje wiele nowych lóż:
- Orzeł Biały Przywrócony na wschodzie Siedlec
- Świątynia Minerwy na Wschodzie Warszawy
- Kazimierz Wielki na Wschodzie Warszawy
- Równość na Wschodzie Lublina
- Pochodnia Północy na Wschodzie Mińska
- Astrea na wschodzie Warszawy
- Trójkąt i Ścisłe Milczenie na Wschodzie Płocka
- Dobry Pasterz na Wschodzie Wilna
- Węzeł Jedności na Wschodzie Nowogródka
- Przyjaciele ludzkości na Wschodzie Grodna
- Palemon na Wschodzie Rosień
- Pallas na Wschodzie Konina
- Jedność Słowiańska na Wschodzie Warszawy
- Zorza Wschodnia na Wschodzie Rafałówki
- Doskonała Tajemnica na Wschodzie Dubna
- Góra Wawel na Wschodzie Krakowa
W 1820 roku przy Kapitule “Gwiazdy Północy na Wschodzie Warszawy” były kapituły szkockie:
- Rycerze gwiazdy i świątyni Temidy na Wschodzie Warszawy
- Prawdziwa Jedność na Wschodzie Lublina
- Szczere Połączenia na Wschodzie Płocka
- Doskonała Jedność na Wschodzie Wilna
- Góra Wawel na Wschodzie Krakowa
- Świątynia Pokoju na Wschodzie Nieświeża
W 1820 roku zostaje przegłosowana ustawa konstytucyjna wolnomularstwa. Ustawa wprowadzała centralizację, tworząc radę najwyższą z siedmiu członków, pod przewodnictwem wielkiego mistrza co ograniczało prawa lóż prowincjonalnych i symbolicznych. Rząd rosyjski chciał poddać wolnomularstwo polski kontroli.
W tym okresie powstaje wiele tajnych stowarzyszeń narodowo patriotycznych wzorowanych na stowarzyszeniach niemieckich:
- Związek Przyjaciół Pantakojna
- Związek Braci Polaków
- Polonia
- Filomatów (należał do niego Adam Mickiewicz i Ignacy Domeyko) Wilno
- Doskonała Jedność Wilno
- Promieniści Wilno
- Filaretów (pierwszym warunkiem była niepodległość ojczyzny) Wilno
W kręgach wojska Królestwa Polskiego powstawały związki wojskowe różniące się od masonerii zamknięciem w granicach polskich i mających za cel odbudowanie kraju.
Powstał Wolnomularstwo Narodowe, którego twórca był Walerian Łukasiński. Praca Wolnomularstwa Narodowego miała obejmować całą ziemię polską. W 1820 roku wskutek działalności władz loże rozwiązano, lecz nie powstrzymało to działalności ludzi tworzących loże, na jej miejsce powołano „Towarzystwo Patriotyczne”. Wskutek działania Nowosilcowa wykryto działalność Towarzystwa a jej twórców: Łukasinskiego, Mochnickiego, Dobrzyckiego, Szredera, Koszutskiego uwięziono i oddano pod sąd wojenny.
Źródła:
Wolnomularstwo, Dr. Kazimierz Janowski
Wolnomularstwo w świetle encyklopedyj, Warszawa 1934
