Powiat Kaliski.
Kalisz, miasto gubernialne, o bogatej historii. W mieście istniały: gimnazjum męskie i żeńskie, szkoła realna, szkoła handlowa, szkoły prywatne, gmach teatru, park miejski (według opisów bardzo ładny), szpital, Dyrekcja Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, Towarzystwo Kredytowe Miejskie, kasa pożyczkowa, inne stowarzyszenia. Przemysł: fabryka haftów, 3 fabryki fortepianów, 6 fabryk koronek, fabryka zabawek, garbarnie, 2 fabryki pończoch, mebli bambusowych, tasiemek, sukna, asfaltu i posadzek. Piękne mosty na Prośnie, kolej. Wydawany „Kaliszanin”, „Gazeta Kaliska”.
Błaszki, miasto przy kolei z Sieradza do Kalisza, ludności 4000. Przemysł: 4 garbarnie, cegielnię i fabrykę zapałek.
Chocz, osada nad Prosną. Ludność trudni się rolnictwem i rzemiosłami.
Iwanowice, dawna osada Arjanów, piękny kościół, miejsce urodzenia Augustyna Kordeckiego.
Koźminek, kościół katolicki w stylu gotyckim, przemysł: fabryka wyrobów bawełnianych, ludność trudniła się wyrobem kożuchów, obuwia i garnków.
Opatówek, osada nad Pokrzywnicą, przy kolei Kaliskiej; ludności 2500/ W 1824 roku założono fabrykę sukna, prócz fabryki sukna są warsztaty tkackie i kilka drobnych zakładów przemysłowych, kościół w stylu mauretańskim .
Staw, osada nad Pokrzywnicą; ludności 1000. Hodowla trzody i bydła i handel nią dość znaczny.
Stawiszyn, osada nad rzeką Bawół, kościół parafialny z pięknym ołtarzem i rzeźbami, ludność trudni się warzywnictwem, wyrobem kożuchów i garncarstwem. Przemysł : garbarnia parowa, 100 warsztatów szewskich, 30 warsztatów stolarskich.
Szczypiorna, stacja kolei na samej granicy pruskiej, komora celna.
Zbiersk, cukrownia.
Powiat Kolski.
Koło, miasto powiatowe nad Wartą , ludność 10000. Ludność zamożna trudni się rzemiosłami i handlem zboża, drzewa i wełny. Fabryka fajansu, tasiemek, narzędzi rolniczych, wyrobów bawełnianych.
Dąbie, miasto nad Nerem, 4000 mieszkańców. Przemysł małe fabryki sukiennicze, okolica błotnista.
Babiak, ludność 800 osób licząca. Założona w r. 1816 nie rozwinęła się.
Brdów, osada nad jeziorem Brdowskim; 2000 mieszkańców. Ludność trudni się rybołówstwem i rolnictwem.
Brudzew. Osada w pobliżu rzeki Warty; 1000 mieszkańców.
Grzegorzew, osada na uboczu położona; ludności 1200. Ludność zajmowała się wyłącznie rolnictwem .
Izbica, kościół parafialny i dom schronienia. Fabryki sukna i tasiemek. W pobliżu kilka jezior i torfowiska.
Kłodawa, osada nad rzeką Kłodawą; 3000 m. Szkoły rymotwórstwa i wymowy założonej przez Grzegorza z Samborza, oraz licznych cechów. Z 4-ch niegdyś istniejących kościołów, pozostały dwa. Kilka fabryk wyrobów lnianych i inne liczne rzemiosła.
Sompolno, osada w pobliżu rzeki Noteci położona w piaszczystej okolicy; ludności 3000. Posiada 2 kościoły, fabrykę wyrobów metalowych, browar i 3 olejarnie. Ludność trudni się rzemiosłami, a szczególnie krawiectwem . Jarmarki tutejsze są licznie odwiedzane.
Powiat Koniński.
Konin, miasto powiatowe nad Wartą, ludności 9000. Przemysł fabryki narzędzi rolniczych, kotlarnie, 2 browary, kilka garbarni, kilka fabryk sukna i wyrobów bawełnianych.
Golina, osada w pobliżu rzeką Warty położona; ludności 1800. Przemysł Browar, gorzelnia, garbarnia i młyn. Handel słabo rozwinięty.
Rychwał, osada o 16 wiorst od Konina odległa; ludności 1200. mieszkańcy trudnią się rolnictwem i drobnym przemysłem, olejarnia.
Ślesin, osada na półwyspie jeziorem Ślesińskiego (części Gopła); 1500 m. Ludność trudni się rybołówstwem, handlem i uprawą roli.
Tuliszków, osada na uboczu położona; ludności 2000. Ludność trudni się uprawą roli i rzemiosłami.
Władysławów, osada nad rzeką tejże nazwy; 1400 m.. Ludność trudni się tkactwem i kołodziejstwem; 4 garbarnie i fabryka octu.
Brzeźno, pokłady i wydobywanie węgla kamiennego brunatnego i piaskowca, z którego robią kamienie młyńskie.
Powiat Łęczycki.
Łęczyca, miasto powiatowe nad Bzurą; ludności 10000. Posiada kościół parafialny z XIII w., w którym znajduje się piękny starożytny relikwiarz, starożytną synagogę, ładny ogród spacerowy, dobrze zachowane ruiny zamku, seminarium nauczycielskie, fabryki wyrobów bawełnianych, 2 farbiarnie, browar, młyn wodny i parowy i wiele warsztatów rzemieślniczych.
Ozorków, miasto nad Bzurą, 14,000 m. Osada w 1811 roku dzięki Stanisławowi Staszicowi zamieniona na miasto fabryczne. W 1828 roku liczyło 1400 warsztatów sukienniczych. Przemysł 40 fabryk m.in. braci Szlosserów, folusz Szajblera, kilkanaście fabryk wyrobów wełnianych, przędzalnianych, farbiarnie, garbarnie, 3 fabryki kafli, młyn wodny, szpital przytułek dla starców.
Grabów, osada w pobliżu rzeką Ner; 1000 m. Ludność trudni się rolnictwem .
Parzęczew, osada nad rzeką Grnidą; 1500m. Ludność trudni się handlem i upraw ą roli, 2 garbarnie.
Piątek, osada nad rzeką Moszczenicą; 2500 m.. Ludność trudni się upraw ą żyznej roli, garbarnia, olejarnia
Poddębice, osada nad Nerem ; 3000 m. Posiada oryginalny zameczek, zbudowany w r. 1610, fabrykę narzędzi rolniczych, olejarnię, browar i kilka warsztatów tkackich. W pobliskiej wsi Bałdrzychów istnieje niebadane jeszcze cmentarzysko pogańskie.
Niedaleko Łęczycy są cukrownie Leśmierz i Młynów.
Powiat Sieradzki.
Sieradz, miasto powiatowe nad Wartą; ludności 5000, Szpital, ogród spacerowy, teatr. Fabryka narzędzi rolniczych, fabryka wyrobów wełnianych, igieł, szpilek, 4 garbarnie, browar i dystylarnia.
Warta, miasto nad rzeką Wartą; 5000 m. ludność trudni się rolnictwem; fabryka sody, 2 olejarnie, garbarnia, mydlarnia, fabryka zapałek.
Zduńska–Wola, miasto nad rzeką Brodnicą, przy kolei kaliskiej. Ludności 25,000. Miasto fabryczne. Przemysł 3 fabryki tkackie, 2 fabryki narzędzi rolniczych, garbarnie, cegielnię, mydlarnię i przeszło 12,000 ręcznych tkackich warsztatów.
Burzenin, osada nad Wartą, 2000 m. Ludność zajmuje się wyłącznie uprawą roli. W okolicy kopalnia wapna.
Szadek, osada nad rzeką Pisią, 3000 m.. Ludność zajmuje się tkactwem , szewstwem, krawiectwem i bednarstwem , oraz uprawą ogrodów warzywnych, gorzelnia i browar.
Złoczew, osada pomiędzy Sieradzem a Wieluniem, 2500 m. 1605. Ludność trudniła się i trudni uprawą żyznych gruntów
Powiat Słupecki.
Słupca, miasto powiatowe nad rzeką Meszną, 5000 m. Stacja kolejowa, komora celna.
Kazimierz, 1600 m. Ludność trudni się rolnictwem , wyrobem płótna, sukna, tkactw em i drobnym przemysłem .
Kleczew, w r. 1820 istniały tu fabryki sukna, szalów, dywanów i pasów, lecz pożary doprowadziły miasto do ruiny. Obecnie ludność trudni się handlem i rolnictwem oraz tkactwem .
Lądek, oosada nad W artą, 1000 m. U boga ludność tru d n i się rolnictwem.
Pyzdry, osada nad Wartą, 4000 m. W r 1800 istniały warsztaty płócienne, lecz obecnie ludność trudni się rolnictwem i handlem, oraz spławem budulcu. Naokoło są duże lasy.
Skulsk, osada nad jeziorem Skulskiem, niedaleko Gopła, ludności 800. Ludność trudni się rolnictwem i handlem obrazami, roznoszonemu po całym kraju.
Wilczyn, osada przy granicy pruskiej, Ludność trudni się rolnictwem.
Zagórów, osada w pobliżu rzeką Warty, 2500 m.
W powiecie Słupeckim jest wiele gmin niemieckich.
Powiat Turecki.
Turek, miasto powiatowe na trakcie między Kaliszem a Kołem położone, ludności 10000. miasto prowadzi obszerny handel masłem , jajami i posiada wielu rzemieślników. Z zakładów przemysłowych są: 3 olejarnie, browar, mydlarnia, młyn parowy, farbiarnia, fabryka narzędzi rolniczych, fabryka powozów, octu, zapałek i około 400 ręcznych warsztatów tkackich.
Dobra, osada nad str. Telszyna, 5000 m. Ludność trudni się rzemiosłami, oraz handlem nabiałem, zboża, wełny i rzepaku; olejarnia.
Uniejów, osada nad Wartą, 4000 m. Obecnie zamek odnowiony, z pięknym parkiem; fabryka octu, garbarnia, farbiarnia, olejarnia i 9 wiatraków tuż pod miastem. Ludność trudni się rolnictwem i rzemiosłami.
Spicymierz nad Wartą,
W powiecie Cielce, cukrownia.
Powiat Wieluński.
Wieluń, miasto powiatowe na trakcie między Sieradzem a Częstochową, 8000 m. Towarzystwo muzyczne, Tow. kredytowe. Przemysł i handel słabo rozwinięte, browar, garbarnia, mydlarnia.
Bolesławiec, osada nad Prosną, 2000 m.
Działoszyn, osada na uboczu położona, 5000 m. Grunty piaszczyste, ludność trudni się handlem i rzemiosłami.
Lututów, osada w pobliżu granicy pruskiej, 2100 m. W ostatnich czasach osiadło tu wiele rodzin cygańskich i zajęło się rolnictwem i kowalstwem.
Osjaków, osada nad Wartą , 1000 m. też pozostało ubogą osadą; młyn wodny.
Praszka, osada nad Prosną, 3600 m., komora celna. Już w XV w. wydobywano tu rudę żelazną ludność trudni się przeważnie szewstwem, stolarstwem , rolnictwem i handlem . W okolicy pokłady torfu i rudy żelaznej.
Wieruszów, osada nad Prosną, 6000 m prowadzić tu handel drobiem i trzodą chlewną, osiadło wielu rzemieślników i Wieruszów stał się najludniejszą osadą w guberni. Posiada przytułek dla starców , oraz łaźnię miejską, fabrykę kafli, zegarków, zapałek, gorsetów i 2 garbarnie. Komora celna.
Mirków nad Prosną, duża fabryka papieru.
Zalesiaki, kopalnie wapienia kamiennego.
Źródło:
Krótka Gieografja Królestwa Polskiego, Leonard de Verdmon Jacques, M.Arcta Warszawa 1912.
