Ryszard Garlicz
Warszawa 1929 r.
Pracownicy umysłowi i fizyczni. Ilość. Uposażenie. Wzrost wynagrodzenia. Położenie socjalne w porównaniu do innych robotników. Porównanie z zarobkami samodzielnego rolnika. Mieszkania. Zatargi i umowy. Prawodawstwo. Związki. Ciężary socjalne.
Polska posiada w ogólnej liczbie 15.983 majątków ziemskich prywatnej własności ( o przestrzeni powyżej 50 ha), zatrudniających służbę, o obszarze ogólnym 8.263.616 ha ziemi, w czem przestrzeni ornej wraz z łąkami i pastwiskami, po uwzględnieniu obszaru rozparcelowanego 4.132.000 ha ziemi.
Pracowników umysłowych, zatrudnionych na powyższym obszarze i zgłoszonych do obowiązku ubezpieczenia na wypadek braku pracy, na wypadek niezdolności do wykonywania zawodu, na starość i na wypadek śmierci jest ogółem 10.198 osób – w Warszawie 4.075, we Lwowie 2.282, Poznaniu 3.351,a w Królewskiej Hucie 490 osób .
Ze względu jednak na niedawne wejście w życie Rozporządzenia Prezydenta należy przyjąć, że do Zakładu Ubezpieczeń w Warszawie, obejmującego cały b./ zabór rosyjski (z wyjątkiem woj.,. wołyńskiego) jeszcze nie wszyscy pracownicy umysłowi zostali zgłoszeni tak, że przypuszczalnie wszystkich pracowników umysłowych, zatrudnionych w rolnictwie niewątpliwie będzie ok. 20.000.
Uposażenie pracowników umysłowych w rolnictwie regulowane jest na zasadzie umów indywidualnych. Jedynie na terenie 5-ciu woj. B. Kongresówki ustala się minimalne warunki wynagrodzenia pomiędzy Towarzystwem Urzędników Gospodarczych RP, a Związkiem Ziemian w Warszawie.
Minimalne to wynagrodzenie wynosi dla administratorów i rządców samodzielnych: w gotówce 3.000 zł rocznie oraz dodatek w postaci procentów lub tantiemy. Ordynaria w wysokości minimalnej 28 kw. Zboża rocznie, 80 kw. Ziemniaków rocznie, 12 litrów mleka dziennie, warzywa lub stosowne ogródki, mieszkanie, opał, światło, pomoc lekarska i apteka.
Minimalne wynagrodzenie dla urzędników niesamodzielnych jak to: rządców, buchalterów, kasjerów, leśniczych wynosi w gotówce 1.200 zł rocznie oraz ordynaria w wysokości: 24 kw. Zboża rocznie, 80 kw. Ziemniaków rocznie, 8 litrów mleka dziennie, warzywa lub stosowne ogródki, mieszkanie, opał, światło, pomoc lekarska i apteka.
Minimalne wynagrodzenie dla urzędników pomocników gospodarczych jak to: ekonomów, pisarzy, magazynierów, urzędników biurowych i podleśnych wynosi w gotówce 720 zł rocznie oraz ordynaria w wysokości: 20 kw. Zboża rocznie, 80 kw. Ziemniaków rocznie, 6 litrów mleka dziennie, warzywa lub stosowne ogródki, mieszkanie, opał, światło, pomoc lekarska i apteka.
Ogólna liczba zatrudnionych robotników rolnych zamieszkałych w budynkach folwarcznych w 15.983 majątkach ziemskich prywatnej własności rolnej jest następująca:
| dozorcy i rzemieślnicy | ordynarjusze | posyłki | stołownicy | komornicy | sezonowcy | |
| białostockie | 680 | 5323 | 2745 | 1685 | 816 | 7917 |
| kieleckie | 2329 | 11636 | 8677 | 3209 | 2414 | 10001 |
| krakowskie | 2055 | 5863 | 1172 | 3675 | 439 | 7206 |
| lubelskie | 2475 | 15243 | 10742 | 2840 | 4252 | 10756 |
| lwowskie | 3293 | 11669 | 1225 | 4370 | 462 | 16856 |
| łódzkie | 2068 | 13973 | 12661 | 4530 | 2214 | 12652 |
| nowogródzkie | 688 | 3548 | 410 | 1426 | 335 | 15058 |
| poleskie | 688 | 1511 | 246 | 764 | 205 | 6949 |
| pomorskie | 1449 | 15454 | 15429 | 5234 | 1739 | 9501 |
| poznańskie | 5225 | 42909 | 55491 | 8590 | 6836 | 23267 |
| stanisławowskie | 1300 | 3522 | 244 | 1249 | 117 | 8186 |
| śląskie | 955 | 4243 | 2851 | 959 | 810 | 4556 |
| tarnopolskie | 1949 | 5883 | 655 | 946 | 335 | 7189 |
| warszawskie | 3761 | 29888 | 23354 | 7162 | 5133 | 27260 |
| wileńskie | 608 | 3960 | 632 | 2219 | 443 | 6960 |
| wołyńskie | 844 | 2642 | 334 | 827 | 354 | 6471 |
Niezależnie od wyżej wymienionych kategorii robotników, wielka włąsność rolna zatrudnia dorywczo około 200.000 robotników rekrutujących się z okolicznych wsi, nie objęstych statystyką i niewątpliwie przy intensyfikacji warsztatów rolnych powyższa liczba wzrosłą by wielokrotnie.
Uposażenie tych robotników rolnych uzależnione jest od warunków gospodarczych w jakich znajdują się poszczególne województwa, a więc: od urodzaju gleby, kultury rolnej, środków komunikacji, podaży pracy itp. Najwyższe wynagrodzenie podstawowego robotnika rolnego (ordynariusza) jest w woj. Poznańskim, a najniższe w woj. Lwowskim, stanisłąwowskim i tarnopolskim.
W przeliczeniu na żyto wszystkich świadczeń, wynagrodzenie podstawowego robotnika rolnego ordynariusza wynosi obecnie rocznie:
| ordynariusz w roku 1906 | ordynariusz | dozorca lub rzemieślnik | posyłki (stały rob. Dzień) | stołownik | komornik | robotnik sezonowy | |
| białostockie | 31,2 | 49 | 62 | 14,9 | 19,9 | 30,5 | 12,2 |
| kieleckie | 32,5 | 51 | 64 | 15,2 | 21,5 | 31 | 14,5 |
| krakowskie | 41,5 | 53 | 15 | 22 | 24 | 14,8 | |
| lubelskie | 32,5 | 51 | 65 | 15,5 | 21,5 | 31,5 | 14,5 |
| lwowskie | 41 | 52 | 17 | 22,5 | 23 | 13,5 | |
| łódzkie | 34 | 52 | 65,5 | 15,4 | 23,3 | 31,5 | 15,7 |
| nowogródzkie | 45 | 54 | 13,4 | 23,4 | 23,4 | 12,2 | |
| poleskie | 44 | 53 | 13,3 | 23 | 27 | 12,2 | |
| pomorskie | 52,87 | 68 | 27,2 | 46,73 | 21,68 | ||
| poznańskie | 54,75 | 70 | 23,5 | 35 | 46,08 | 22,8 | |
| stanisławowskie | 41 | 52 | 17 | 22,5 | 23 | 12,5 | |
| śląskie | 51 | 61 | 16,5 | 32 | 39,5 | 19 | |
| tarnopolskie | 41 | 52 | 17 | 22,5 | 23 | 12,5 | |
| warszawskie | 35 | 52 | 66 | 16,5 | 23,9 | 32,5 | 15,7 |
| wileńskie | 44 | 52 | 12,5 | 22,5 | 25,5 | 12,2 | |
| wołyńskie | 45,5 | 55 | 13,5 | 21,5 | 26,5 | 12,5 |
Z przytoczonych cyfr widzimy ogromny wzrost uposażenia podstawowoego robotnika rolnego (ordynariusza) w stosunku do wynagrodzenia przedwojennego, który średnio wyniósł 52,3%. Nie ulega wątpliwości, że nie mniejszy stosunek procemntowy wzrostu wynagrodzenia ordynariusza, w stosunku do przedwojennyego, przedstawia się i w innych województwach.
| Obciążenie 1 ha ziemi kosztami robocizny wyrażone w kwintalach żyta | |
| białostockie | 2,66 |
| kieleckie | 5,93 |
| krakowskie | 5,67 |
| lubelskie | 4,59 |
| lwowskie | 3,98 |
| łódzkie | 5,85 |
| nowogródzkie | 1,96 |
| poleskie | 0,77 |
| pomorskie | 5,6 |
| poznańskie | 6,93 |
| stanisławowskie | 3,09 |
| śląskie | 8,46 |
| tarnopolskie | 1,67 |
| warszawskie | 5,64 |
| wileńskie | 1,66 |
| wołyńskie | 1,16 |
Władysław Grabski w pracy swojej z 1906 roku wuylicza, że włościanin z rodziną przy braku zarobków, utrzymujący się na stopie bytu ordynariusza, musi mieć liczać łącznie z rolą i zabudowaniami i ziemniakami w woj.:
| Warszawskim | 10,83 morgi |
| Łódzkim | 12,33 morgi |
| Kieleckim | 12,57 morgi |
| Lubelskim | 12,57 morgi |
| Białostockim | 11,89 morgi |
Czyli przeciętnie w 5-ciu województwach kongresówki włościanin musiałby posiadać gospodarstwo rolne o przestrzeni 11.97 morgi. W obecnych warunkach wobec zwiększenia się zarobku ordynariusza o 52,3% w porównaniu ze stanem w 1905 r., należy normę gruntu, odpowiadającą dochodowi robotnika rolnego (ordynariusza) odpowiednio zwiększyć.
Z punktu widzenia społecznego najzdrowszym typem robotnika rolnego jest tzw. Ordynariusz. Jego położenie materialne jest dużo lepsze aniżeli małorolnego, a zbliżone jest zupełnie do położenia niezależnego włościanina. Świadczenia, które otrzymuje w naturze, możność utrzymania bydła, nierogacizny, drobiu, posiadanie niezależnego mieszkania, ogrodu i pola pod okopowe – wszystko to, a w szczególności brak wszelkiego ryzyka gospodarczego, stawia go w położenie bardziej uprzywilejowane w stosunku do innej kategorii robotników rolnych, a w szczególności robotników zatrudnionych w przemyśle.
Położenie socjalne robotników rolnych unormowane zostało umowami zbiorowymi od 1920 r., które jasno określiły ich prawa i obowiazki.
Pod tym względem zdobycze socjalne są duże. Zależność od pracodawcy większa przed wojną, aniżeli w innych gałęziach pracy zmalała do zera. Unormowany został sposób godzenia i zwalniania pracowników. Przedwojenny zwyczaj godzenia do pracy robotników indywidualnych, lecz całych rodzin, stosowany w Kongresówce i na Kresach Wschodnich, został zaniechany i zawarcie indywidualnej umowy z ordynariuszem nie może być uzależnione od trzymania przez niego posyłek, a żony ordynariuszy nie mogą być zmuszane do pracy. A więc ten przedwojenny stan rzeczy, że ojciec rodziny zobowiązywał się do pracy nie tylko w imieniu własnym ale również i w imieniu dzieci i żony, a nawet robotników obcych godzonych przez niego z konieczności, aby w ogóle uzyskać posadę ordynariusza, przestał istnieć. Obecnie na zasadzie tylko osobnej umowy odbywać się może godzenie stałych robotników dniówkowych (posyłek) i żon ordynariuszy.
Stały robotnik rolny, czy to ordynariusz, czy też stały robotnik dniówkowy nie może być godzony na termin krótszy aniżeli roczny i to stwarza dla niego szczególnie korzystne warunki w porównaniu z robotnikiem w przemyśle, który jest godzony na czas nieokreślony z terminem tylko 2-tygodniowego wymówienia.
Płaca robotnika niewykwalifikowanego w przemyśle” metalowym, budowlanym, włókienniczym oraz górnictwie w ostatnich latach dorównywała płacy ordynariusza. Jeżeli do tego dodać jeszcze zarobek niepełnoletnich dzieci ordynariusza, które pracują w charakterze stałych robotników dniówkowych, a niemożność zatrudniania młodocianych w przemyśle i handlu, to nie ulega żadnej wątpliwości, ze ordynariusz z rodziną znajduje się w dużo lepszem położeniu materjalnym i socjalnem, aniżeli niewykwalifikowany robotnik w przemyśle.
Według „Rocznika Statystyki r. 1927” zarobek dzienny robotnika niewykwalifikowanego w górnictwie wynosi zł. 3,76, zarobek dzienny robotnika w przemyśle metalowym wynosi 5,04, w przemyśle budowlanym 6,56 i zarobek robotnika w przemyśle włokienniczym wynosi 3,85 zł dziennie, czyli przeciętnie 4,80 zł, podczas gdy ordynariusz w roku 1927 zarabiał przeciętnie w 5-ciu województwach b. Kongresówki 51 kwintali żyta a 40 zł za 1 kwintal, otrzymamy zarobek wynoszacy 2.040 zł rocznie, co przy 287 dniach pracy (365 dni z wyjątkiem niedziel i świąt oraz 12 dni urlopu) wyniesie zł 7 dziennie.
Czas pracy w rolnictwie został uregulowany bądź na mocy rozporządzenia z dnia 6/VII-1919 r. o czasie pracy w rolnictwie, leśnictwie i ogrodnictwie dal b. Dzielnicy Pruskiej, bądź na mocy umowy zbiorowej dal innych dzielnic, i wynosi przeciętnie 9 godzin 20-25 minut.
W województwach Poznańskim, Pomorskim oraz na Śląsku, gdzie obowiązują wszystkie rodzaje ubezpieczeń społecznych, pracownicy rolni ubezpieczeni są: na wypadek choroby, macierzyństwa, na wypadek niezdolności do zarobkowania, na strość i na wypadek śmierci oraz od nieszczęśliwych wypadków. W Małopolsce, na wypadek chorobyi nieszczęśliwych wypadków, a w całym b. zaborze rosyjskim tylko od nieszczęśliwych wypadków. Natomiast ubezpieczenie na wypadek choroby i na starość w b. zaborze rosyjskim uregulowane zostało umowami zbiorowymi i pracodawcy opłacają w całości koszta szpitalne, lekarza i aptekę, a do czasu wprowadzenia ubezpieczenia na starość, pracodawcom nie wolno zwalniać tych ordynariuszy z tytułu starości, którzy przepracowali na dobro pracodawcy lub danego majątku 25 lat. Identycznie uregulowaną została sprawa ubezpieczeń na starość w Małopolsce.
Z powodu zniszczeń wojennych jak i z powodu kryzysu przeżywanego przez ziemian, można było zarzucić wiele braków co do mieszkań robotników rolnych, lecz i w tej dziedzinie w ciągu ostatnich lat zrobiono bardzo wiele.
Na mocy rozporządzeń Nadzw. Komisarzy do zwalczania epidemii w poszczególnych województwach wydane zostały zarządzenia co do odmów nowo wznoszonych, co do domów istniejących oraz o utrzymaniu w czystości domów zajmowanych przez robotników rolnych i służbę folwarczną. Na skutek tych zarządzeń w istniejacych domach mieszkalnych ułożone zostały podłogi. Na mocy umowy zbiorowej mieszkania robotników rolnych winny być wytynkowane, a co najmniej dokładnie wylepione ze szczelnymi drzwiami i oknami na zawiasach. Każdy z pracowników otrzymuje od pracodawcy dwa razy do roku 15 kg. Wapna niegaszonego do bielenia mieszkania. Tak więc w czasie obecnym sprawa mieszkań robotników rolnych z punktu widzenia sanitarnego przedstawia się daleko lepiej, aniżeli sprawa mieszkań małorolnych.
Umowy zbiorowe, bądź orzeczenia Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej stanowią podstawę przy zawieraniu indywidualnych umó, zaś indywidualne umowy pracy zawierające warunki dla pracownika mniej korzystne, aniżeli warunki umowy lub orzeczenia Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej z samego prawa są nieważne i muszą być zastąpione odnośnemi warunkami, przewidzianymi w umowie zbiorowej bądź orzeczeniu Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej.
Zatargi zbiorowe i indywidualne w rolnictwie załatwiane są na mocy ustawy z dnia 1 sierpnia 1919 r. o załatwianiu zatargów zbiorowych między pracodawcami a pracownikami rolnymi na terenie Małopolski, Kongresówki i Kresów, a na mocy rozporządzenia inspektoratu pracy w rolnictwie załatwianiu zatargów pomiędzy pracodawcami a pracownikami rolnymi z dnia 15 czerwca 1919 r. na terenie Wielkopolski. W tych wypadkach, gdy załatwienie zatargu zbiorowego na mocy wyżej wymienionej ustawy okaże się niemożliwem wprowadzona zostałą zasada przymusowego rozjemstwa w ustawie z dn. 18 lipca 1924 r. Minister Pracy i Opieki Społecznej uprawniony został do powoływania Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej do załatwiania zatargów pomiędzy pracodawcami a pracownikami rolnymi. W razie uchylenia się stron od udziału w obradach Nadzwyczajnej Komisji Rozjemczej, Komisja ta prawomocnie obraduje i decyduje w skłądzie 3-ch przedstawicieli rządowych.
Zawierane na podstawie wyżej wymienionych ustaw umowy zabezpieczają ciągłość pracy na roli, przeciwdziałają zatargom pracy, stwarzają poniekąd kodeks pracy, który wpływa na ukształtowanie się stosunkó ekonomicznych i społecznych w rolnictwie polskiem.
Niezlaeżnie od wyżej wymienionych ustaw obowiązujących na cłym obszarze RP, obowiązują następujące przepisy prawne, dottyczące pracy an roli, a mianowicie:
W b. Królestwie Kongresowym, ustawa z dnia 24 maja 1860 r. o sądach gminnych, wiejskich w Królestwie Polskim
Na kresach wschodnich, ustawa z 1906 r. o najmie do robót rolnych
W Małopolsce, przepisy obowiązujące w Galicji w b. Ksuięstwie Krakowskim, w b. okręgach krakowskim i lwowskim oraz miastach Krakowie i Lwowie: Regulamin dla slug, Przepisy obowiązujące na całym obszarze b. zaboru austyjackiego: Ustawa z dnia 13 stycznia 1914 r. o umowie służbowej osób pełniących usługi wyższego rodzaju w gospodarczych przedsiębiorstawach rolniczych i lasowych oraz rozdział 26 Kodeksu Cywoilnego.
W Wielkopolsce przepisy z czasu zaboru obowiązujące na całym obszarze b. dzielnicy pruskiej: artykuły Kodeksu Cywilnego Niemieckiego, dotyczące umowy o pracę, odezwa Rady Komisarzy Ludowych z dn, 12.11.1918 r., rozporządzenie o umowach taryfowych, wydziałąch robotników i funkcjonariuszy i pośrednictwie w zatargach z dnia 23.12.1918 r.
I na koniec w całej Rzeczypospolitej Polskiej obowiązują: Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 15.11.1924 r. o dniach świątecznych oraz Ustawa z dnaia 18.03.1925 r. w przedmiocie zmiany rozporządzenia Prezydenta RP z dnia 15.11.1924 r. o dniach świątecznych.
Na całym terenie Rzeczypospolitej Polskiej ziemiaństwo zrzeszone jest w następujące związki, broniące zawodowych interesów większej własności rolnej:
Dla 5-ciu województw b. Kongresówki Związek Ziemian w Warszawie, Związek Ziemian w Krakowie, Związek Ziemian Wschodnich Województw Małopolski we Lwowie, Wielkopolski Związek Ziemian w Poznaniu, Pomorski Związek Ziemian w Toruniu, Kresowy Związek Ziemian w Warszawie, Związek Ziemian Wołynia w Warszawie.
Robotnicy zaś zrzeszeni są w następujących związkach zawodowych: Związek Zawodowy Robotników Rolnych Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie, Związek Robotników Rolnych i Leśnych Zjednoczenie Zawodowe Polskie w Poznaniu, Chrześcijański Związek Zawodowy Robotników Rolnych Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie, Klasowy Związek Robotników Rolnych i Leśnych w Polsce.
Poza związkami robotniczemi czysto zawodowymi w końcu drugiego półrocza 1927 r. zalegalizowane zostało Stowarzyszenie Pracodawców i Pracowników Rolnych Rzeczypospolitej Polskiej, którego zasadą naczelną jest przeciwstawianie się walce klasowej przez wprowadzanie idei współpracy klas. Ze względu na zasadniczy cel Stowarzyszenia, zapewnia zrzeszonym pracownikom ciągłość pracy, a pracodawcom uzyskania odpowiednich pracowników, oraz polubowne normowanie warunków pracy i płacy i wszelkich zatargów, Stowarzyszenie w ciągu niespełna dwuletniej swej działalności zyskało wielu członków i pomyslnie rozwija swoją działalność. Zarząd Główny Stowarzyszenie Pracodawców i Pracowników Rolnych Rzeczypospolitej Polskiej mieści się w Warszawie ul. Podchorążych 95, a w kilkunastu powiatach b. Kongresówki oraz na Pomorzu powstały Oddziały Stowarzyszenia.
Przechodząc do ciężarów ponoszonych przez ziemiaństwo na rzecz ubezpieczeń społecznych, zaznaczyć należy, że największe obciążenie warsztatów rolnych przypada na Wielkopolskę, gdzie ubezpieczenia społeczne wprowadzone zostały w pełnym zakresie i wynoszą: ubezpieczenie na wypadek choroby 7,5% od zarobków, ubezpieczenie wypadkowe 1% od zarobków oraz ubezpieczenie niezdolności do pracy, starości i rodziny na wypadek śmierci ubezpieczonego 3,6% od zarobku, czyli razem 12,1% od zarobku.
Tym sposobem obciążenie 1 ha użytków rolnych z tytułu ubezpieczeń społecznych wynosi w Wielkopolsce, biorą pod uwagę tylko część składki ponoszonej przez pracodawcę 42 kg. Żyta, całkowite zaś obciążenie, to znaczy wraz z częścią składki płaconej przez pracownika przedstawia się jako 69,6 kg. Żyta.
W Małopolsce ubezpieczenie na wypadek choroby wynosi 7,5% od zarobków, ubezpieczenie wypadkowe 0,8% od zarobków, razem 8,3% od zarobków, a więc obciążenie 1 ha użytków rolnych z tytułu ubezpieczeń społecznych wynosi 32 kg. żyta.
Na terenie b. Królestwa Kongresowego oraz Kresów Wschodnich, gdzie obowiązuje jedynie ubezpieczenie od wypadków, wynoszące 0,8% od zarobków, a pomoc lecznicza dawana przez pracodawcę wynosi 2% od zarobków, to obciążenie 1 ha użytków rolnych w b. Kongresówce wynosi 14 kg. Żyta.
Do wszystkich tych ciężarów z z tytułu ubezpieczeń społecznych należy dodać jeszcze obciążenie na terenie całej Rzeczypospolitej Polskiej z tytułu ubezpieczenia pracownika umysłowych, zatrudnionych w rolnictwie, a w Małopolsce, b. Kongresówce oraz Kresach Wschodnich, wynikające z umowy zbiorowej wypłaty połowy świadczeń do końca życia tym ordynarjuszom, którzy z tytułu zupełnej niezdolności do pracy z powodu starości, otrzymują takowe do czasu wprowadzenia ustawowego ubezpieczenia na starość.
