Steamalmanac

Rozbiory - dane statystyczne
Państwo	Prusy		Austria		Rosja
	obszar	ludność	obszar	ludność	obszar	ludność
I rozbiór z 1772 r.	36 300	580 000	81 900	2 650 000	93 000	1 300 000
II rozbiór z 1793 r.	57 100	1 000 000	-	-	250 200	3 000 000
III rozbiór z 1795 r.	48 000	1 000 000	47 000	1 500 000	120 000	1 200 000
razem	141 400	2 580 000	128 900	4 150 000	463 200	5 500 000

Monarchowie państw rozbiorowych
Rosja		Prusy		Austria
władca	lata panowania	władca	lata panowania	władca	lata panowania
Katarzyna II	1762-96	Fryderyk II Wielki	1740-86	Maria Teresa	1740-80
Paweł I	1796-1801	Fryderyk Wilhelm II	1786-97	Józef II	1765-90
Aleksander I	1801-25	Fryderyk Wilhelm III	1797-1840	Leopold II	1790-92
Mikołaj I	1825-55	Fryderyk Wilhelm IV	1840-61	Franciszek II	1792-1835
Aleksander II	1855-81	Wilhelm I	1861-88	Ferdynand	1835-48
Aleksander III	1881-94	Fryderyk III	1888	Franciszek Józef	1848-1916
Mikołaj II	1894-1917	Wilheml II	1888-1918	Karol I	1916-18

Rzeczypospolita

stała się monarchią konstytucyjną w maju 1791 roku, kiedy to uchwalona została Konstytucja 3 maja, ale ustrój ten został już w 1792 roku obalony przez konfederację targowicką popieraną przez Rosję, która niechętna była zmianom ustrojowym w Rzeczypospolitej.

Na mocy ustaleń konstytucji tron Rzeczypospolitej stawał się dziedziczny w dynastii saskiej. Władzę wykonawczą miał sprawować:

• król wraz ze Strażą Praw – radą ministrów, w której skład wchodzili: król, prymas – jako głowa duchowieństwa polskiego i jednocześnie przewodniczący Komisji Edukacji Narodowej, dalej –
• pięciu ministrów: jeden z marszałków jako minister policji, sprawującej kontrolę nad miastami, jeden z kanclerzy jako minister pieczęci, czyli spraw wewnętrznych, drugi z kanclerzy jako minister interesów zagranicznych, jeden z hetmanów jako minister wojny, jeden z podskarbich jako minister skarbu, a także
• następca tronu bez prawa głosu (w celu zapoznania się z tokiem spraw państwowych) oraz
• marszałek sejmu (również bez prawa głosu).

Straż sprawowała nadzór nad wszystkimi urzędami za pośrednictwem komisji wielkich – kolegialnie zorganizowanych ministerstw – zarządzających odpowiednimi dziedzinami życia politycznego (Komisja Wojskowa, Skarbowa, Policji – sprawująca głównie nadzór nad miastami królewskimi, Spraw Zagranicznych oraz Edukacji Narodowej), na których czele stali ministrowie nie wchodzący do Straży, gdyż do rządu (którym była Straż) monarcha wybierał pięciu ministrów spośród pełnego grona wszystkich ministrów, których było 16 (bo w podwojonej liczbie z Korony i Litwy).

W skład każdej komisji wchodziło od 14 do 15 komisarzy, wybieranych na sejmie na okres 2 lat, oraz 6 plenipotentów miast; ci ostatni weszli jednak tylko do Komisji Policji i Komisji Skarbu. Monarcha został uwolniony od odpowiedzialności osobistej za sprawowanie rządów. Miał on prawo zwoływania sejmów, obsadzania urzędów, a w czasie wojny sprawował naczelne dowództwo nad wojskiem. Przyznano mu prawo inicjatywy ustawodawczej wespół ze Strażą Praw, w jego imieniu miały być ogłaszane ustawy sejmowe. Monarcha nie miał prawa sankcji. Wszelkie akty królewskie wymagały kontrasygnaty odpowiedniego ministra. Za kierunek polityki ministrowie odpowiadać mieli przed sejmem i królem, a za naruszenie prawa – przed sądem sejmowym. Konstytucja wprowadzała więc zasadę parlamentarnej i karnej odpowiedzialności członków rządu. Konstytucja wprowadzała także zakaz konfederacji i rokoszów.  

Konstytucja z 3 maja 1791 roku oddała władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej w ręce sejmu, który był naczelnym organem władzy i uosobieniem zwierzchnictwa narodu, dysponując pełnią funkcji ustawodawczych. Sejm miał być “gotowy” czyli mógł zbierać się w każdej chwili w zależności od potrzeb. Jego kadencja była dwuletnia tzn. wybierani raz na dwa lata posłowie mieli zatrzymywać swe mandaty przez cały ten czas i na początku kadencji mieli uczestniczyć w sejmie “prawodawczym” (tj. w sesji zwyczajnej), a przez cały okres trwania ich kadencji mogli być oni zwołani przez króla lub marszałka sejmu na sesję nadzwyczajną.

Kompetencje sejmu objęły:

• ustawodawstwo,
• uchwalanie podatków,
• szeroko pojętą kontrolę rządu i
• możność uchylania wszelkich jego zarządzeń.

Sejm miał być zwoływany przez króla. Sejm jednak mógł się zbierać także z mocy samego prawa, jeśli w oznaczonym terminie król nie rozpisał wyborów i nie zwołał go, jak i na zarządzenie marszałka sejmu, gdyby król nie zwołał sejmu mimo jego interwencji w przypadkach, w których należało zwołać sesję nadzwyczajną.

W zreformowanym sejmie istniały nadal dwie izby –

• senat oraz
• izba poselska.

W skład sejmu wchodziła szlachta posesjonaci (posiadacze) i plenipotenci miast. Izba poselska miała się składać z 204 deputowanych, wybieranych na sejmikach wyłącznie przez szlachtę posiadaczy. Do niej należała władza ustawodawcza, gdyż senat nie miał prawa inicjatywy ustawodawczej. Do izby niższej wchodziło również 24 plenipotentów miast – pełnomocników miast z prawem głosu jedynie kwestiach dotyczących miast i stanu mieszczańskiego, wybieranych przez zgromadzenia miejskie wydziałowe.

Znaczenie senatu, do którego wchodziło 102 wojewodów i kasztelanów, a także biskupi i ministrowie (łącznie 132 osoby), zostało zmniejszone. Przyznano tu również jeden głos (w razie równości – dwa) królowi. Senat otrzymał tylko prawo veta zawieszającego w zakresie praw politycznych, cywilnych i karnych oraz podatków wieczystych. Oznaczało to, że w razie powtórnej uchwały izby poselskiej dane postanowienia wchodziły w życie bez ponownego głosowania w senacie. Zniesiono liberum veto, a instrukcje przywożone przez posłów na sejm nie miały mocy obligującej.

Ukonstytuowane zgromadzenie było władne podejmować decyzje wiążące dla całego kraju. Ustalono, że ustawy będą uchwalane większością głosów. Sejmowi przysługiwało prawo natychmiastowego usunięcia z urzędu nie odpowiadającego mu ministra przez uchwalenie votum nieufności. Sejm pozostawał w zasadzie szlachecki, ponieważ nazwa “plenipotentów” wskazywała, że byli to pełnomocnicy miast, wysyłani w celu przedstawienia ich postulatów, nie zaś pełnoprawni posłowie. Co 25 lat miano zwoływać tzw. sejm konstytucyjny, który miał zajmować się rewizją konstytucji.

Sprawy miejscowe ziem i województw należały od 1789 roku do komisji porządkowych cywilno-wojskowych. Komisje te składały się z komisarzy wybieranych spośród szlachty osiadłej w danej ziemi, województwie lub powiecie, gdyż nie wprowadzono jeszcze wówczas systematycznego podziału kraju. W niektórych województwach była tylko jedna komisja, w innych komisje powoływano dla poszczególnych powiatów, czasami dla dwóch jedną. W sumie utworzono w Rzeczypospolitej 75 komisji porządkowych. Były one wybierane co dwa lata przez sejmiki, w liczbie przynajmniej 19 osób, w tym 3 duchownych. Z urzędu wchodzili w ich skład niektórzy urzędnicy ziemscy. Komisje porządkowe zajmowały się wieloma sprawami. Należały do nich: niektóre sprawy wojskowe (kwaterunek, rekrutacja wojska itd.), kontrola ruchu ludności, sprawy ekonomiczne – prowadzenie wykazów statystycznych, udzielanie porad rolniczych, niesienie pomocy dla rzemiosła i handlu, usprawnianie komunikacji, pobór podatków. Komisje porządkowe zajmowały się także szkołami parafialnymi, organizacją porządku ogniowego oraz opieką społeczną nad biednymi i chorymi. Wykonywały także polecenia centralnych komisji rządowych i pomagały w ich czynnościach.

Sejm Czteroletni zniósł właściwie urzędy starostów, powierzając całość miejscowych funkcji administracyjnych komisjom porządkowym. W ustroju miast odróżniano zgromadzenia uchwalające i urzędy wykonawcze. W mniejszych miastach utworzono tylko jedno zgromadzenie ogólne, obejmujące wszystkich posesjonatów, większe miasta podzielono na tzw. cyrkuły. Cały kraj podzielono na “wydziały”, a do każdego wydziału zaliczono pewną ilość miast.

Miasta te organizowały tzw. zgromadzenia wydziałowe złożone z deputatów wybieranych przez zgromadzenia ogólne. Zgromadzenia ogólne wybierały urzędników miejskich, deputatów i sędziów, a zgromadzenia wydziałowe – plenipotentów na sejm. Zgromadzenia wydziałowe wysłuchiwały sprawozdań plenipotentów i deputatów, a za zgodą Komisji Policji, mogły uchwalać tzw. “składkę” (podatek). Urzędy miejskie pochodziły z wyborów dokonywanych co dwa lata. Zarząd mniejszych miast powierzono magistratom z wójtem i 4 radnymi, a w większych utworzono magistraty z prezydentem na czele, wiceprezydentem oraz tyloma radnymi, ile było cyrkułów. Magistraty reprezentowały miasta, zarządzały instytucjami miejskimi, majątkiem miasta i kasą, troszczyły się o opiekę społeczną, wykonywały policję bezpieczeństwa oraz w drobnym zakresie sprawowały sądownictwo.

W Rzeczypospolitej, na mocy ustaleń Konstytucji 3 maja, prawo do wybierania na sejmikach deputowanych do izby poselskiej przyznano wyłącznie szlachcie posesjonatom. Nieposesjonaci (tzw. szlachta gołota) zostali z sejmików usunięci. Feudalny cenzus szlacheckiego urodzenia ustąpił w prawie wyborczym cenzusowi posiadania; by być pełnoprawnym obywatelem Rzeczypospolitej nie wystarczyło już urodzić się szlachcicem. Szlachta posesjonaci miała więc czynne i bierne prawo wyborcze (pod warunkiem opłacania podatków). Ustawa rządowa gwarantowała “stanowi szlacheckiemu wszystkie swobody, wolności, prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym”. Dotyczyło to jednak nie ogółu szlachty, ale ziemian, więc tych, którzy rychło mieli się stać w ustroju burżuazyjnym klasą obszarników. Zabezpieczono szlachcie nietykalność osobistą i własność, w szczególności środków i narzędzi produkcji. Od wpływów na sprawy publiczne odsunięto szlachtę nieosiadłą oraz czynszową. Posesjonatom (właścicielom nieruchomości miejskich) w tych miastach przyznano niektóre prawa, które dotychczas przysługiwały wyłącznie szlachcie. Nobilitację mogli uzyskać mieszczanie z tytułu posiadania majątków ziemskich lub też z tytułu zasług dla gospodarki, nauki i kultury kraju.

Co się zaś tyczy kwestii chłopskiej, to na mocy ustaleń ustawy zasadniczej wzięto chłopów “pod opiekę praw i rządu krajowego”. Deklaracja ta umożliwiała tym samym ingerencję państwa w stosunki między panem feudalnym a chłopem. Konstytucja zachęcała dziedziców do zawierania z chłopami umów indywidualnych i zbiorowych co do rodzaju, rozmiaru i czasu trwania ich świadczeń, czy to w postaci robocizny, czy też czynszu. Raz zawarte, umowy te miały wiązać obydwie strony i “podpadać pod opiekę rządu”. Dziedzice i ich sukcesorzy nie mogli samowolnie zmieniać raz zawartej umowy, zaś chłopi mieli wykonywać umówione powinności. Choć Konstytucja 3 maja i dalsze ustawodawstwo Sejmu Czteroletniego utrzymały ustrój stanowy związany z feudalnym typem państwa, to przegrody stanowe uległy zmniejszeniu. Samo określenie “narodu”, sformułowane w ustawie zasadniczej, dotyczyło już nie tylko szlachty, ale także mieszczan i chłopów. 

Księstwo Warszawskie

państwo utworzone przez Napoleona I z ziem II i III zaboru pruskiego (bez Gdańska i obwodu białostockiego), na mocy traktatu z Tylży (1807).

Konstytucja wraz z wprowadzonym równocześnie Kodeksem Cywilnym Napoleona obalała dawną nierówność stanową. Głosząc zasadę równości wszystkich ludzi wobec prawa, likwidowała odrębne sądy na rzecz jednolitego sądownictwa dla wszystkich obywateli kraju. Znosiła poddaństwo chłopów, zapewniając im wolność osobistą; nie podjęto jednak decyzji o ich uwłaszczeniu. Późniejszy dekret z 21 XII 1807 przyznawał dziedzicom pełne prawo własności chłopskich gospodarstw i pozwalał na usuwanie chłopa z ziemi. Na obszarze 101.500 km2, po wojnie z Austrią (1809) 155.000 km2, zamieszkiwało 4,3 mln osób.

Administracyjnie Księstwo Warszawskie dzieliło się na 10 departamentów :·  poznański, · 

•  kaliski,
• bydgoski,
• warszawski,
•  płocki,
•  łomżyński,
• radomski,
•  krakowski,
• lubelski,
• siedlecki.

Formalnie niepodległe, osobą króla i księcia warszawskiego Fryderyka Augusta I połączone unią personalną z Saksonią, w rzeczywistości podporządkowane interesom Francji.
Utrzymanie dużej armii (1807 – 45.000, 1812 – 100.000) i długi państwa obciążały nadmiernie skarb państwa.

Ograniczenie eksportu zboża z powodu blokady kontynentalnej oraz wzrost kosztów utrzymania administracji i wojny pogłębiały trudności finansowe Księstwa. Sytuacja ta zmuszała właścicieli ziemskich do intensyfikacji rolnictwa, a rząd do wprowadzenia polityki protekcyjnej. Księstwo Warszawskie przestało istnieć w 1815 wskutek decyzji kongresu wiedeńskiego. Z części Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie

Królestwo Polskie 

autonomiczne państwo utworzone decyzją kongresu wiedeńskiego z ziem byłego Księstwa Warszawskiego w 1815 (bez Poznańskiego, Bydgoskiego, Podgórza i okręgu krakowskiego).
Połączone unią personalną z Rosją, pierwszym królem Królestwa Polskiego był car Aleksander I. Na obszarze 128.500 km2 mieszkało od 3,3 mln mieszkańców (1816) do 12,1 mln (1910).
Królestwo Polskie dzieliło się na województwa, od 1837 na gubernie.
Konstytucja z 1815 zapewniała odrębny polski sejm, rząd i wojsko, wspólnie z Rosją miała być prowadzona polityka zagraniczna.
W latach 1815-1830 konstytucyjne swobody obywatelskie poważnie ograniczyła represyjna polityka naczelnego wodza armii Królestwa Polskiego, wielkiego księcia Konstantego.Wydany po upadku powstania listopadowego Statut Organiczny (1832) ograniczył autonomię Królestwa Polskiego znosząc wojsko, odrębny sejm, konstytucję. Zadekretowano wprowadzenie języka rosyjskiego jako języka urzędowego, rosyjskiego systemu monetarnego i kodeksu karnego. W latach 1833-1856 obowiązywał stan wojenny. Po 1833 Królestwo Polskie stało się terenem działania licznych polskich organizacji niepodległościowych.

Wobec wzrastającej fali nastrojów niepodległościowych władze carskie ponownie wprowadziły w październiku 1861 stan wojenny, który obowiązywał niemalże do I wojny światowej.

Po upadku powstania styczniowego proces unifikacji ziem Królestwa Polskiego z Rosją pogłębiał się. Sprzyjała temu zaostrzona rusyfikacja szkolnictwa (od 1867) oraz nowy podział (1866) na gubernie :·  

• warszawską, · 
•  płocką,
• kaliską,
• piotrkowską,
•  kielecką,
• radomską,
• lubelską,
•  siedlecką,
•  łomżyńską,
•  suwalską

Nazwę Królestwa Polskiego zastąpiła, w urzędowej terminologii, nazwa Kraj Przywiślański, z Królestwa Polskiego wyodrębniono gubernię chełmską, którą w kwietniu 1915 włączono do Rosji.

Pod koniec XIX wieku rozwinęły się w Królestwie Polskim pierwsze narodowo-demokratyczne i socjalistyczne ruchy patriotyczne. Po rewolucji 1905-1907 w Królestwie Polskim przywrócono w ograniczonym stopniu swobody obywatelskie i narodowe, dopuszczając prywatne szkolnictwo z językiem polskim, polskie przedstawicielstwo w rosyjskiej Dumie Państwowej.

W latach

• 1914-1916 Królestwo Polskie stało się terenem działalności Polskiej Organizacji Wojskowej i Legionów Polskich.
  Po wyparciu armii rosyjskiej, we wrześniu
• 1915, Królestwo Polskie dostało się pod okupację niemiecką i austriacką jako Generalne Gubernatorstwo Warszawskie i Lubelskie.
• 5 XI 1916 władze okupacyjne Austrii i Niemiec zapowiedziały utworzenie z ziem okupowanych samodzielnego państwa polskiego. Zorganizowano Polską Siłę Zbrojną, w grudniu 1916 powołano Tymczasową Radę Stanu, we wrześniu 1917 Radę Regencyjną. Rozbudowywano polski samorząd i szkolnictwo.
• W latach 1914-1916 Królestwo Polskie uległo poważnym zniszczeniom wskutek działań wojennych.
• W listopadzie 1918 ziemie Królestwa Polskiego weszły w skład Rzeczpospolitej Polskiej.

W sferze gospodarki do głównych gałęzi przemysłu należało włókiennictwo, przemysł górniczo-hutniczy, metalowy, cukrowniczy.

Autor:

Janusz Stankiewicz, http://www.stankiewicze.com/