Steamalmanac

(Opracowano na podstawie P. Andrzeja Woźniaka)

Druga połowa XVIII w., zwłaszcza zaś lata po pierwszym rozbiorze, były dla wyczerpanej długotrwałymi wojnami, kryzysem ekonomicznym i politycznym Rzeczypospolitej okresem względnej stabilizacji i ożywienia gospodarczego. W gospodarstwie wiejskim znalazło to wyraz, w niezbyt co prawda jeszcze powszechnym, dążeniu do zmiany w sposobie zarządzania dobrami i zwrocie ku „nowemu rolnictwu”, wprowadzaniu nowych upraw, zagospodarowywaniu ugorów i nieużytków, stosowaniu nowocześniejszych narzędzi i sposobów upraw roli, a także
w odchodzeniu od pańszczyzny i przeprowadzaniu reform czynszowych.

Dominującą we wsi mazowieckiej formą posiadania ziemi była bezterminowa dzierżawa,
w warunkach której chłop nie posiadał praw do uprawianej ziemi, był tylko jej użytkownikiem
i mógł być z niej w każdej chwili usunięty. Z chłopskim prawem do ziemi wiązało się prawo zagrody – przeważnie była ona własnością chłopa. W dobrach prywatnych chałupa, a często
i budynki gospodarcze budowane były z dworskiego materiału, na koszt dworu i stanowiły jego własność. Nieco częściej budowali chłopi na własny koszt chałupy, a zwłaszcza zabudowania gospodarcze, w królewszczyznach i dobrach duchownych.

Rozplanowanie przestrzenne zagrody z reguły występowało w kształcie otwartego lub ogrodzonego od gościńca płotem prostokąta. Jedno jego dłuższe ramię stanowiła chałupa, stojąca szczytem do drogi, oraz chlew i szopa. Krótsze ramię stanowiła prostopadła do tych budynków stodoła, niekiedy z przybudowaną do niej szopą lub komórką, naprzeciw zaś chałupy stały pozostałe zabudowania gospodarskie np. drugi chlew, wozownia, spichlerz.

Tam gdzie zagroda składała się tylko z chałupy i stodoły, bydło trzymane było w budynku mieszkalnym – w sieni. W przypadku braku stodoły lub braku w niej miejsca, plony przechowywano w brogach – daszek na czterech słupach.

W zagrodach komorników niekiedy zupełnie brakowało budynków gospodarczych, a np. komornice mieszkały z reguły po dwie w chałupie.Płoty, jeżeli były – dla „zapobieżenia szkodzie w polach”, wykonywano z wbitych w ziemię słupów połączonych żerdziami lub były plecione z chrustu.Powszechnie występującym typem domostwa mazowieckiego chłopa była chałupa, w której „sień jest u czoła, za nią izba, a w tyle komora”.

Jednym ze skutków ożywienia gospodarczego i związanych z nim przemian w gospodarstwie wiejskim są zmiany w budownictwie, daje się zauważyć rozdzielnie funkcji mieszkalnych
i gospodarczych. Wśród czynszowników występuje już typ zagrody wielobudynkowej
z rozbudowaną częścią inwentarską i osobnymi zabudowaniami dla koni, bydła i owiec.
Na przełomie XVIII i XIX w. zdaje się rzadziej stosowana szeroko dotychczas rozpowszechniona plecionka, coraz częściej zastępowana konstrukcjami trwalszymi np. sumikowo-łątkową.

Wąskofrontowa chałupa z roku 1611 – rycina II połowa XIX wieku

Chałupa z ca. połowy XVIII w. z okapem podpartym na jednym i (w głębi) na trzech słupach – rycina II połowa XIX wieku

Zmienia też powoli wygląd sam budynek. Chałupy wąskofrontowe ustępują zdecydowanie miejsca szeroko-frontowym, upowszechnia się typ budynku trój-wnętrznego (sień, izba, komora), rzadziej występują chałupy dwu-wnętrzne. W nowszych domach większa jest liczba okien, a one same też są większe. Udoskonalone zostają piece: kominy wyprowadzane są ponad dach, nie spotyka się już chałup „kurnych”. Stosunkowo niewiele zmieniało się wyposażenie wnętrza chałup, a dopiero pod koniec XIX w uległy one modernizacji.

Chłopskie zabudowania mieszkalne i gospodarcze – rycina II połowa XIX wieku

Chłopskie zabudowania mieszkalne i gospodarcze – rycina II połowa XIX wieku

Tzw. dwojaki, budynki mieszkalne dla dwu rodzin pod jednym dachem, występowały na całym Mazowszu. Mieszkali w nich często rzemieślnicy, czasem komornice lub chłopi niższej kategorii, ale często budowano je również dla chłopów „dniowych”, założnych, odrabiających pełną pańszczyznę. Najprostsze dwojaki składały się z dwu izb połączonych wspólną sienią, zdarzały się także połączone dwa budynki trój-wnętrzowe. .

Podstawowym materiałem, z którego wznoszono ściany budynków było drewno oblepiane gliną dla zachowania szczelności, ale także bywały gliniane lub nawet z wypalonej cegły spojonej gliną, a dach pokrywano słomą. Pułap budowano z żerdzi, ale tylko nad częścią mieszkalną,
a podłoga zazwyczaj gliniana, a u bogatszych gospodarzy z dyli. Drzwi robiono z tarcic lub dranic, a wyposażono w zawiasy tzw. „biegunki” oraz różnego rodzaju haczyki, skoble
do zamykania. Liczba okien zazwyczaj wynosiła dwa. Czasem trzy, były one małe.

Na początku XVIII w. budowle gospodarcze były wykonywane z chrustu.

 

Najczęściej w sieni mieścił się gliniany komin, w izbie piec i służący do gotowania „kominek”
z otwartym paleniskiem i okapem odprowadzającym dym do komina. Piece budowano z gliny, cegły, kafli lub kamieni, a komin stojący na czterech drągach opleciony słomą i grubo oblepiony gliną.

Kominek – “komin” – rycina z lat 60 – tych XIX wieku

W izbach stały ławy umiejscowione zazwyczaj przed oknami i wokół pieca, stół z tarcic prostej roboty, niekiedy żarna, na ścianie półki  z prostych desek z naczyniami i przetakami., na drągu nad sufitem wisiała odzież, dzbany, drewniane łyżki, siekiera, nóż, wyżłobiona w kształcie koryta kłoda do wyrabiania ciasta, łóżka zbite z desek słomą usłane i płachtą okryte.

Wnętrze chałupy – rycina z lat 60-tych XIX wieku

Wnętrze chałupy – rycina z lat 60-tych XIX wieku

Ogromne ubóstwo wyposażenia izby wiązało się bezpośrednio z sytuacją nie dziedziczenia ziemi i częstej zmiany mieszkańców chałupy, a zatem do wyposażenia i sprzętów nie przywiązywano zbytniej uwagi, ponieważ nie były one własnością chłopa, a jeżeli już coś było – to musiało mieć niewielkie rozmiary, aby przy rugowaniu nie przenosić zbyt wielkiego dobytku „na plecach”.

( Przerażający koszmar życia bez żadnej perspektywy… – dopisek mój)….

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

• 

Chaty na pocztówce z roku 1919

Rozmieszczenie pomieszczeń w tzw. “trzeciaku” – około 1930 roku na Mazowszu wschodnim

Autor:

Janusz Stankiewicz, http://www.stankiewicze.com/