Rozwiązanie kwestii chłopskiej polegało na zniesieniu poddaństwa włościan, zniesieniu pańszczyzny (polegającej na przymusowej pracy chłopów na rzecz pana wykonywanej w zamian za użytkowanie ziemi), zniesieniu oczynszowania (polegającej na tym, że włościanie musieli składać właścicielom ziemi opłatę pieniężną lub daninę w naturze w zamian za użytkowanie ziemi) oraz uwłaszczenia chłopów (nadania im uprawianej ziemi na własność
Programy rozwiązania kwestii chłopskiej na ziemiach polskich pojawiły się już u schyłku XVIII wieku – podczas powstania kościuszkowskiego, kiedy to 7 maja 1794 roku Kościuszko ogłosił tzw. Uniwersał Połaniecki znoszący przywiązanie włościan do ziemi pod warunkiem spłacenia przez nich podatków i długów, likwidujący władzę sądową panów nad chłopami, umacniający prawa włościan do uprawianej ziemi oraz zmniejszający wymiar pańszczyzny. Reformy Uniwersału Połanieckiego, w związku z rychłym upadkiem powstania i rozbiorem Polski (1795), okazały się nietrwałe.
W XIX wieku państwo polskie nie istniało na mapach Europy. Było ono podzielone między Rosję, Austrię oraz Prusy. Społeczeństwo polskie składało się w ogromnej większości (około 80%) z chłopów, dlatego też rozwiązanie kwestii włościańskiej było dla Polaków równie istotne jak sprawa odzyskania niepodległości.
Do tej kwestii odnosiła się już emigracja po powstaniu kościuszkowskim. Z inspiracji Tadeusza Kościuszki, jakobiński publicysta – Józef Pawlikowski – napisał i opublikował w 1800 roku w Paryżu broszurę pt. “Czy Polacy mogą wybić się na niepodległość?”. Twierdził w niej, że naród polski może pokonać zaborców o własnych siłach, bez obcej pomocy, pod warunkiem, że powstanie do walki w całej swojej masie. Natomiast środkiem poruszenia mas będą reformy społeczne realizujące hasła wolności i równości. Pawlikowski uważał, że “chcąc oświecić lud, trzeba go pierwej uwolnić”.
Księstwo Warszawskie
Kwestia zniesienia poddaństwa chłopów została poruszona, siedem lat po publikacji Pawlikowskiego, w Księstwie Warszawskim. Na mocy pokoju w Tylży (1807 r.), zawartego między Napoleonem Bonaparte a carem Aleksandrem I, utworzono z ziem drugiego i trzeciego zaboru pruskiego namiastkę polskiej państwowości – Księstwo Warszawskie, poszerzone w 1809 roku o nabytki terytorialne Austrii zdobyte przez nią w trzecim rozbiorze. Władzę w Księstwie Warszawskim objął król Saksonii – Fryderyk August. Wydał on w grudniu 1807 roku dekret, na mocy którego przyznano ziemiaństwu pełną własność ziemi. Było to posunięcie społecznie niesprawiedliwe. Jednak sytuacja chłopów i tak uległa pewnej poprawie, ponieważ nadana przez Napoleona dnia 22 lipca 1807 roku konstytucja Księstwa Warszawskiego zniosła poddaństwo osobiste włościan, którzy mogli od tamtej pory odejść ze wsi, a nawet wystąpić do sądu przeciwko właścicielowi ziemi. Ponadto chłopi czynszownicy otrzymali nawet prawa polityczne. Jednak mimo zniesienia poddaństwa utrzymała się pańszczyzna, gdyż chłopi częściej zostawali na ziemi dziedzica (na warunkach przez niego podyktowanych) niż odchodzili ze wsi z gołymi rękami. Wprowadzony w 1808 roku Kodeks Napoleona gwarantował równość prawną wszystkich ludzi, w tym chłopów.
Królestwo Polskie
Całkiem inna sytuacja panowała w Królestwie Polskim (złączonym unią personalną z Rosją) powstałym w 1815 roku na mocy kongresu wiedeńskiego. Wprawdzie wprowadzone jeszcze w czasach Księstwa Warszawskiego zniesienie poddaństwa zostało utrzymane w mocy i włościanie zachowali wolność osobistą, ale panowała pańszczyzna oraz proces wywłaszczania chłopów przez szlachtę folwarczną. Wszelkie próby poprawy sytuacji włościan, podejmowane między innymi przez Staszica, były odrzucane. Klasa panująca, reprezentująca interesy wielkich właścicieli ziemskich, odrzucała wszystkie programy reform dotyczące kwestii chłopskiej. W roku 1825 powstało Towarzystwo Kredytowe Ziemskie wspierające ziemian kredytami na inwestycje i unowocześnienia w rolnictwie.
Powstanie listopadowe
W listopadzie 1830 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie. Polscy politycy różnie odnosili się do kwestii chłopskiej. Konserwatyści (na czele z Czartoryskim) unikali angażowania się w nią, ponieważ obawiali się wywołania za granicami wrażenia, że powstanie ma charakter rewolucji społecznej. Liberałowie opowiadali się za oczynszowaniem chłopów, ale tylko w dobrach państwowych. Z kolei prawica Towarzystwa Patriotycznego była za oczynszowaniem wszystkich chłopów, natomiast lewica Towarzystwa Patriotycznego domagała się oczynszowania, a nawet częściowego uwłaszczenia włościan. Sejm Królestwa Polskiego odrzucił jednak wiosną 1831 roku projekt oczynszowania chłopów w dobrach narodowych. Odrzucenie przez sejm projektów reform dotyczących kwestii włościańskiej spowodowało zobojętnienie chłopów wobec powstania. Zniweczony został ich zapał do walki w powstaniu, co było jedną z głównych przyczyn klęski zrywu niepodległościowego Polaków. Po upadku powstania nasiliły się carskie represje. Rosja wprowadziła bariery celne, co niekorzystnie odbiło się na polskiej gospodarce. W celu ratowania gospodarstw przed upadkiem, ziemianie przestawiali się często na gospodarkę hodowlaną, do której potrzebne były duże areały ziemi. Ziemianie rugowali więc chłopów z ziemi, by powiększyć obszar hodowli. Spowodowało to wzrost liczby ludności bezrolnej (w 1863 roku około 40% mieszkańców wsi).
Związek Chłopski
Z organizacji konspiracyjnych w kraju, do sprawy chłopskiej odnosił się przede wszystkim Związek Chłopski założony około roku 1838 przez księdza Piotra Ściegiennego. Działał on na terenach Kielecczyzny, Lubelszczyzny, Sandomierszczyzny oraz Radomskiego. Swoje poglądy zawarł on w tzw. “Złotej Książeczce”, którą ogłosił jako list papieża Grzegorza XVI do chłopów, by łatwiej dotrzeć do głęboko religijnych ludzi, jakimi byli włościanie. Ściegienny wzywał do rewolucji chłopskiej skierowanej przeciwko panom i monarchom. Chłopi mieli wywalczyć dla siebie ziemię i we współpracy z ludem rosyjskim wywalczyć sobie swobodę. Ściegienny chciał także współpracy chłopów z ludem miejskim. Rewolucja była wyznaczona na rok 1846, jednak głód, który ogarnął wsie na Kielecczyźnie i Lubelszczyźnie (1844) zmusił przywódców do jej przyspieszenia. Wskutek zdrady spisek został jednak wykryty. Aresztowania objęły setki ludzi, ze Ściegiennym na czele. Skazano go na bezterminową katorgę.
Powstanie krakowskie
Działacze rewolucyjnej lewicy jak np. Dembowski, Krępowiecki czy Ściegienny proponowali utopijne programy rozwiązania kwestii chłopskiej, ponieważ walkę o niepodległość łączyli z walką o społeczną sprawiedliwość. Natomiast większość szlacheckich spiskowców nie chciała ograniczać swych przywilejów stanowych i w celu pozyskania włościan dla sprawy narodowej była skłonna co najwyżej nadać chłopom ziemię, którą dotychczas oni użytkowali. Ten program rozwiązania kwestii włościańskiej przyjęto za podstawę w przygotowaniach do równoczesnego powstania na terenie trzech zaborów. Jednak w wyniku aresztowań w Wielkopolsce, powstanie wybuchło tylko w Rzeczpospolitej Krakowskiej. Stało się to w nocy z 21 na 22 lutego 1846 roku. Dnia 22 lutego ogłosił się w Krakowie Rząd Narodowy (Tyssowski, Gorzkowski i Grzegorzewski), który w swoim manifeście odniósł się m.in. do kwestii chłopskiej. Zapowiadał on nadanie ziemi chłopom bez odszkodowania, a także zniesienie czynszów i pańszczyzny. Spiskowcy przygotowujący powstanie popełnili błąd, ponieważ nie uświadomili wcześniej chłopów o planowanym uwłaszczeniu i zniesieniu pańszczyzny, obawiając się dekonspiracji. Wykorzystała to administracja austriacka rozgłaszając wśród chłopów, że cesarz chce ich uwłaszczyć, a szlachta planuje bunt by temu zapobiec. Było to kłamstwo, ale chłopi widząc przygotowania szlachty przed planowanym terminem powstania, uwierzyli austriackiej propagandzie myśląc, że szlachta zbroi się by nie dopuścić do zniesienia pańszczyzny. Austriacy uzyskali to, co chcieli – chłopi zaczęli zbrojnie występować przeciwko szlachcie (rabacja). Ruch chłopski objął znaczne obszary Galicji.
Rabacja
Chłopi napadali na dwory szlacheckie mordując właścicieli. Przywódcą rabacji był Jakub Szela. Rabacja w znacznym stopniu przyczyniła się do upadku powstania krakowskiego (3 III 1846). Po klęsce rewolucji krakowskiej wojsko cesarskie stłumiło ruch chłopski. Władze austriackie nie wprowadziły uwłaszczenia ani zniesienia pańszczyzny, a Rzeczpospolita Krakowska została zlikwidowana – Kraków z okolicami został wcielony do Austrii. Sprawa chłopska odżyła jednak w Galicji bardzo szybko, bo już w roku 1848 (w czasie Wiosny Ludów). Polscy działacze liberalni wysłali w marcu petycję do cesarza domagając się politycznej autonomii dla Galicji. Emisariusze Towarzystwa Demokratycznego Polskiego namawiali galicyjskich ziemian do ogłoszenia zniesienia pańszczyzny. Ziemianie chcieli pozyskać chłopów dla sprawy narodowej i planowali ogłosić uwłaszczenie chłopów i zniesienie pańszczyzny w Wielkanoc. Na wieść o tym gubernator Franciszek Stadion, w celu osłabienia polskiego ruchu narodowego, wydał pośpiesznie dnia 22 kwietnia 1848 roku dekret uwłaszczeniowy “w imieniu cesarza”. Wojska austriackie stłumiły polski ruch narodowy w Galicji; zbombardowały Kraków oraz Lwów. Pomimo klęski militarnej Wiosny Ludów w Galicji, jej trwałym skutkiem było uwłaszczenie chłopów oraz zniesienie pańszczyzny i poddaństwa.
Uwłaszczenie to było jednorazowe i natychmiastowe. Chłopi otrzymali użytkowaną ziemię na własność bez wykupu. Ziemianie otrzymali odszkodowanie od państwa, które odebrało to sobie w podatkach.
Zabór Rosyjski
Jedynym obszarem gdzie jeszcze utrzymywała się pańszczyzna był zabór rosyjski. Włościan w Królestwie Polskim nie obowiązywało poddaństwo osobiste ani zakaz opuszczania wsi. Po wojnie krymskiej (1853-56), którą Rosja przegrała, nastąpiło złagodzenie polityki caratu wobec Polaków. W okresie tzw. odwilży posewastoplskiej powstało w Królestwie Polskim Towarzystwo Rolnicze, które dążyło do uwłaszczenia chłopów. W roku 1860 zapadła uchwała Towarzystwa Rolniczego o przeprowadzeniu reformy uwłaszczeniowej, jednak jej ogłoszenie zostało przez władze carskie odroczone do czasu wcześniejszego uwłaszczenia chłopów w Rosji. Na wiosnę 1861 roku car wydał ukaz znoszący w Rosji pańszczyznę i nadający włościanom uprawianą ziemię na własność. Reforma ta nie obejmowała chłopów w Królestwie Polskim. W lutym 1861 roku zjazd Towarzystwa Rolniczego zatwierdził uchwałę o zniesieniu pańszczyzny i uwłaszczeniu chłopów, a jej treść ogłoszono z ambon. W tym samym czasie uwłaszczenie chłopów nastąpiło w Rosji, przez co uchwały Towarzystwa Rolniczego nie znalazły oddźwięku wśród chłopstwa.
Powstanie styczniowe
Tymczasem w Królestwie Polskim nasilały się nastroje rewolucyjne; trwały demonstracje. Rząd carski zdecydował się na pewne ustępstwa. Pod wpływem nasilających się wystąpień chłopskich i odmowy odrabiania pańszczyzny, Wielopolski – naczelnik rządu cywilnego – wydał w maju 1861 roku dekret o zniesieniu pańszczyzny, a w czerwcu 1862 roku o oczynszowaniu wsi. Oczynszowanie nie odpowiadało jednak życzeniom włościan. W dniu 22 stycznia 1863 roku wybuchło w Królestwie Polskim powstanie i ogłoszony został Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego. Wraz z Manifestem powstańczym zostały ogłoszone dekrety uwłaszczeniowe Tymczasowego Rządu Narodowego. Znosiły one pańszczyznę, nadawały włościanom użytkowaną przez nich ziemię na własność, a chłopom bezrolnym za wzięcie udziału w powstaniu obiecywały po trzy morgi ziemi. W celu odciągnięcia chłopów od powstania, rząd carski ogłosił w marcu 1864 roku uwłaszczenie chłopów w Królestwie. Reforma ta była prawie wierną kopią dekretów uwłaszczeniowych Tymczasowego Rządu Narodowego. Na jej mocy włościanie otrzymali użytkowaną przez siebie ziemię na własność bez odszkodowania na rzecz ziemian. Oficjalnie zapłatę odszkodowań na rzecz ziemian przejął na siebie rząd carski, a w rzeczywistości pieniądze na ten cel czerpano z podatków nałożonych na ludność. Mimo klęski powstania styczniowego w 1864 roku, jego trwałym skutkiem było zniesienie pańszczyzny, a także nadanie chłopom ziemi na własność. W ukazie uwłaszczeniowym nie rozwiązana została sprawa serwitutów. Zostały one utrzymane w mocy i były przyczyną konfliktów między wsią a dworem przez następne dziesięciolecia. W zamian za nadanie chłopom ziemi, którą użytkowali na własność, obciążono ich wieczystym podatkiem gruntowym.
Mimo, iż na ziemiach polskich zniesiona została pańszczyzna i poddaństwo, a chłopi byli właścicielami użytkowanej przez siebie ziemi, nie przestali oni dążyć do dalszej poprawy swojego losu.
Ruch Ludowy w Galicji
Wyrazem tego były narodziny ruchu ludowego w Galicji u schyłku XIX wieku. Powstały wtedy chłopskie partie polityczne walczące o poprawę sytuacji tej warstwy społecznej. W 1893 roku bracia Potoczkowie utworzyli Związek Stronnictwa Chłopskiego, zwolennicy emancypacji politycznej ludności wiejskiej pod przewodem Wysłoucha utworzyli w 1894 roku Polskie Towarzystwo Demokratyczne, w 1895 roku powstało Stronnictwo Ludowe z Lewakowskim na czele, a w roku następnym Stronnictwo Chrześcijańsko-Ludowe Stojałowskiego. Ugrupowania te walczyły o równość chłopów wobec prawa, o rozwój wiejskiej oświaty, o uprawnienia polityczne dla chłopów, o sprawiedliwe rozłożenia ciężarów publicznych, o mandaty poselskie w sejmie dla reprezentantów wsi itd.
Kwestia chłopska
Kwestia chłopska była dla polskiego społeczeństwa bardzo istotna, ponieważ składało się ono w znacznej większości z ludności chłopskiej. Polscy spiskowcy przygotowujący powstania narodowowyzwoleńcze dążyli do rozwiązania kwestii włościańskiej w celu pozyskania chłopów dla sprawy narodowej. Chcieli oni poprzez nadanie ziemi chłopom, zniesienie poddaństwa i zniesienie pańszczyzny, zachęcić ich do walki o niepodległość kraju. Natomiast władze państw zaborczych wprowadzały reformy uwłaszczeniowe na ziemiach polskich w celu odciągnięcia chłopów od polskiej sprawy narodowej. Kwestia chłopska miała znaczny wpływ na rozwój zrywów niepodległościowych na ziemiach polskich. Nierozwiązanie sprawy włościańskiej, przez sejm Królestwa Polskiego w czasie powstania listopadowego, doprowadziło do zmarnowania zapału do walki wśród chłopów i spowodowało ich obojętność wobec powstania, czego skutkiem był upadek zrywu niepodległościowego. Polscy spiskowcy zrozumieli, że bez rozwiązania kwestii chłopskiej powstania nie będą miały szans na powodzenie. Dlatego też na początku kolejnych powstań: krakowskiego (1846 r.) i styczniowego (1863 r.) ogłaszali manifesty, w których zapowiadali uwłaszczenie i zniesienie pańszczyzny. Jednak państwa zaborcze skutecznie niwelowały poczynania przywódców powstań wobec kwestii chłopskiej: Austriacy rozwijając w 1846 roku kłamliwą propagandę w Galicji, że to cesarz chce chłopów uwłaszczyć, a szlachta chce temu zapobiec, skierowali włościan przeciwko szlachcie, co doprowadziło do upadku powstania (1846 r.); Rosja wprowadzając w 1864 roku reformę uwłaszczeniową w Królestwie Polskim, która była prawie kopią dekretów uwłaszczeniowych Tymczasowego Rządu Narodowego z 1863 roku. Powstanie styczniowe upadło mimo znacznego udziału ludności chłopskiej w walkach partyzanckich. Rozwiązanie kwestii chłopskiej w znacznym stopniu przyczyniło się do wykrystalizowania się wśród włościan świadomości narodowej. Warstwa ta wkroczyła do życia społecznego i politycznego, czego wyrazem było powstanie chłopskich partii politycznych w Galicji u schyłku XIX wieku. Zwolennikiem emancypacji politycznej ludności wiejskiej byli między innymi B. Wysłouch i Lewakowski (założyciele Polskiego Towarzystwa Demokratycznego – 1894 r.).
Chłopskie partie polityczne broniły interesów mieszkańców wsi. Poprzez wzrost świadomości narodowej wśród włościan, wzmocnione zostały znacznie siły polskiego narodu. Rozwiązanie sprawy chłopskiej pociągnęło za sobą wiele następstw społecznych, gospodarczych i kulturalnych. Doprowadziło do nadania chłopstwu ziemi oraz zniesienia poddaństwa i pańszczyzny na ziemiach polskich. Spowodowało ponadto znaczne przyspieszenie procesu przejścia rolnictwa do gospodarki kapitalistycznej, co z kolei stało się przyczyną ożywienia handlu i przemysłu rolnospożywczego na wsi. Reformy uwłaszczeniowe miały także skutki negatywne. Chłopi wyzwoleni z poddaństwa zostali dopuszczeni do wolnego obrotu ziemią więc praktykowali zakazane wcześniej działy rodzinne, co wobec dużego przyrostu naturalnego na wsi, powodowało ciągłe dzielenie gospodarstw na mniejsze działki. Panował więc głód ziemi. Najtrudniejsza sytuacja pod tym względem była w Galicji (w końcu XIX wieku 75% gospodarstw w Galicji miało powierzchnię poniżej 10 mórg). W Galicji gospodarstwa chłopskie były uzależnione od dworu. Przyczyną tego faktu było pozbawienie wsi serwitutów. Głód ziemi i wysoki przyrost naturalny na wsi powodował odpływ ludności wiejskiej ze wsi w celu poszukiwania pracy i poprawienia bytu. Był to odpływ do miast, a także emigracja sezonowa (np. do Saksonii, Westfalii, Nadrenii), a nawet emigracja na czas dłuższy lub na stałe (do Europy Zachodniej, do Ameryki Północnej i do Ameryki Południowej). W uwłaszczonej wsi zachodziły także zmiany na płaszczyźnie kulturalnej. Podniosła ona swoją stopę życiową, ale był to awans bardzo ograniczony i hamowany przez proces rozdrabniania gruntów. Część chłopów zaczęła jednak żyć trochę lepiej. W chatach pojawiły się lepsze sprzęty, zamożne chłopstwo zaczęło cenić i pielęgnować strój ludowy, w końcowych latach XIX wieku powszechnie używano na wsi lampek naftowych. Podsumowując, mogę stwierdzić, że sytuacja chłopów na ziemiach polskich w ciągu XIX wieku poprawiła się
Po upadku powstania listopadowego car przystąpił do polityki represji: książę Iwan Paskiewicz został mianowany księciem warszawskim i przyznano mu stanowisko namiestnika Królestwa Polskiego; Królestwo obciążono kontrybucją na utrzymanie 100 tys. armii rosyjskiej; przywódców powstania skazano zaocznie na śmierć oraz konfiskatę majątków. Z tym, że tych których ujęto również skazano na śmierć, ale później ułaskawiono zamieniając karę na ciężkie roboty na Syberii; zamknięto Uniwersytet i Politechnikę w W-wie; zbudowano Cytadelę ( potężna twierdza górująca nad miastem ) – w X pawilonie urządzono więzienie polityczne.
Car Mikołaj, aby przed opinią europejską zamaskować represyjną formę rządów zniósł konstytucję z 1815 roku. W jej miejsce ogłoszony został Statut Organiczny Królestwa Polskiego, który przewidywał zniesienie sejmu i wojska polskiego, zniesienie odrębnej koronacji cara na króla polskiego, przyłączenie Królestwa do cesarstwa z utrzymaniem jednak Rady Stanu i Rady Administracyjnej podporządkowanej namiestnikowi Paskiewiczowi. Statut gwarantował odrębność ustawodastwa cywilnego i karnego, używalnośc języka polskiego jako urzędowego, wolność wyznania, samorząd terytorialny. Statut Organiczny nie wszedł jednak w życie.
Królestwo otrzymało organizację rosyjską, język rosyjski stał się drugim oficjalnym językiem urzędowym, województwa zmieniono na grubernie, zaś w roku 1841 zniesiono Radę Stanu. Jej kompetencje przejęły administracje w Petersburgu.
W ramach represji ustanowiono barierę celną na granicy z Rosją. Chodziło o to, aby podkopać rozwój polskiego gospodarstwa: na wyroby przemysłowe sprowadzane z Królestwa Polskiego wprowadzono 16% taryfę celną, zaś na wyroby sprowadzane z Rosji do Królestwa Polskiego 3%. Wobec takiej polityki gospodarczej część przemysłowców przeniosła się poza granice Królestwa do okręgu białostockiego (przemysł włókienniczy). Jednocześnie tańsze zboże rosyjskie zaczęło stanowić poważną konkurencję dla gospodarki rolnej. Wobec czego właściciele majątków ziemskich zaczęli przechodzić na hodowlę, rugując chłopów z dotychczas użytkowanej ziemi. Dopiero administracja carska powstrzymała te praktyki zakazując rugów w stosunku do chłopów posiadających więcej niż 3 morgi gruntu. Był w tym również ukryty podtekst polityczny : chłopi zaczęli postrzegać w carskiej administracji siłę chroniącą ich przed dziedzicami.
Polityka gospodarcza Rosji w stosunku do Królestwa nie była zbyt konsekwentna : z przyczyn gospodarczych wprowadzono barierę celną na wyroby z Królestwa, jako formę represji, jednak na początku lat 40-tych ją zniesiono w ramach politycznego przyłączania Królestwa do imperium rosyjskiego.
W Królestwie Polskim w tym czasie miały już miejsce poważne zmiany gospodarcze i społeczne : w latach 1845-1848 zbudowano kolej warszawsko-wiedeńską; po zniesieniu barier celnych zaczął rozwijać się przemysł jako zaspokojenie popytu na rynkach rosyjskim i dalekowschodnim; niemal połowa chłopskich gospodarstw zamiast pańszczyzny płaciła czynsz; ośrodkiem prowadzącym politykę gospodarczą był Bank Polski w Warszawie będący w rękach Polaków; wzrosła liczba ludności w miastach, a jednocześnie pojawiła się bardzo nowoczesna struktura społeczna, a mianowicie obok istniejących wielkich grup ludności, takich jak : chłopi, szlachta, zróżnicowany stan mieszczański, pojawiła się burżuazja wielkoprzemysłowa ( grupa nieliczna, ale bogata ) oraz początki proletariatu wielkoprzemysłowego – najemnych robotników fabrycznych. Politycznie jednak społeczeństwo w Królestwie Polskim nie miało żadnej możliwości reprezentacji czy artykulacji swoich interesów zbiorowych, bądź to społecznych, bądź narodowych. Życie polityczne mogło się rozwijać tylko poprzez działanie nielegalne.
Podsumowując społeczeństwo polskie w latach 1831-1848 możemy dostrzec głębokie zróżnicowanie spowodowane częściowo polityką zaborców, a częściowo naturalnymi procesami społecznymi.
Najlepiej rozwiniętą gospodarczo i społecznie dzielnicą był zabór pruski. Tam przejściowo istniały największe możliwości pracy organicznej. Można tutaj było wykorzystać pruskie poczucie prawa, niezależność sądownictwa, przestrzeganie przepisów.
Najbrutalniejszej polityce był poddany zabór rosyjski, gdzie prowadzono celową politykę antypolską wymierzoną głównie w szlachtę i duchowieństwo, w polską kulturę. Jednym z przejawów walki z polskością było zniesienie unii brzeskiej i przymusowe wcielenie grekokatolików do cerkwii prawosławnej, likwidacja wielu zakonów katolickich, a także ograniczenie kontaktów kościoła polskiego z Rzymem. Szczególnie ostrą i brutalną politykę prowadzono na ziemiach zabranych (na wschód od Bugu).
Stosunkowo najmniej antypolską politykę prowadzono w Galicji. Spiski galicyjskie zwalczano raczej pod hasłami obrony porządku społecznego. Co więcej monarchia Habsburgów była monarchią katolicką i wielonarodowościową, gdzie Niemcy stanowili niewielki procent ludności. Jednak Galicja była najbardziej zacofanym zaborem, jeśli chodzi o rozwój gospodarczy, i najbiedniejszym.
W tym czasie pewnej wyrazistości nabrały dwie koncepcje niepodległości : przez powstanie oraz przez umocnienie narodu poprzez pracę organiczną z przystosowaniem się do otaczającej rzeczywistości. Obie koncepcje miały swoich zwolenników….
Autor:
Janusz Stankiewicz, http://www.stankiewicze.com/
